0
0
1. ඇල්සයිමර් රෝගය යනු කුමක්ද? (What is Alzheimer's Disease?)
ඇල්සයිමර් රෝගය යනු ඩිමෙන්ශියාවට (Dementia) හේතු වන වඩාත් පොදු රෝගයයි. ඩිමෙන්ශියාව යනු චින්තනය, මතකය, තර්කනය, භාෂාමය හැකියාව, සහ එදිනෙදා ක්‍රියාකාරකම් පවත්වා ගැනීමට ඇති හැකියාවට බලපාන මොළයේ ආබාධ සමූහයක් සඳහා යොදාගන්නා පොදු වචනයකි. ඇල්සයිමර් රෝගය ප්‍රගතිශීලී ස්වභාවයක් ගන්නා අතර, එය කාලයත් සමඟ රෝග ලක්ෂණ උග්‍ර වේ. ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය (WHO) ඇස්තමේන්තු කරන පරිදි, ලොව පුරා මිලියන 55 කට අධික ජනතාවක් ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන අතර, එයින් 60-70% ක්ම ඇල්සයිමර් රෝගීන් වේ.
2. රෝග ලක්ෂණ (Symptoms)
ඇල්සයිමර් රෝගයේ ලක්ෂණ සාමාන්‍යයෙන් මෘදුව ආරම්භ වී, වසර ගණනාවක් පුරා ක්‍රමයෙන් උග්‍ර වේ. සෑම රෝගියෙකුටම මෙම සියලුම ලක්ෂණ හෝ එකම වේගයකින් අත්විඳීමට සිදු නොවේ.
● මුල් අවධියේ රෝග ලක්ෂණ (Early Stage):
★ මතක ශක්තිය දුර්වල වීම:
විශේෂයෙන්ම මෑතකදී සිදුවූ සිදුවීම්, තොරතුරු, සංවාද අමතක වීම (උදා: යමක් තැබූ ස්ථානය අමතක වීම, කී දේ නැවත ඇසීම).
★ දින වකවානු, වේලාවන් සහ ස්ථාන පිළිබඳ අවබෝධය අඩු වීම.
★ සෑම දිනකම කරනු ලබන හුරු පුරුදු කාර්යයන් කිරීමේ අපහසුතා (උදා: ආහාර පිසීමේ වට්ටෝරු අමතක වීම).
★ සම්පූර්ණ කරන ලද වැඩ වල මතකය අඩු වීම.
★ තීරණ ගැනීමේ අපහසුතා සහ දුර්වල තීරණ ගැනීම.
★ වචන සොයා ගැනීමට අපහසු වීම (භාෂාමය ගැටලු).
★ නිරන්තරයෙන් ව්‍යාකූලත්වය (confusion).
★ චිත්ත ස්වභාවය වෙනස් වීම (mood swings), කනස්සල්ල, නිරන්තර මානසික අවපීඩනය.
● මධ්‍යම අවධියේ රෝග ලක්ෂණ (Middle Stage):
★ මුහුණු හඳුනාගැනීමට අපහසු වීම, සමීප පුද්ගලයන් පවා හඳුනා ගැනීමට අපහසු වීම.
★ වැදගත් අත්දැකීම් සම්පූර්ණයෙන් අමතක වීම.
★ සිතුවිලි සංවිධානය කර ගැනීමට සහ ගැටලු විසඳා ගැනීමට ඇති හැකියාව අහිමි වීම.
★ මුලින් දන්නා ස්ථානවල අතරමං වීම.
★ චර්යාත්මක ගැටලු: නොසන්සුන්කම, ආක්‍රමණශීලීත්වය, තනිකමට කැමැත්ත, සැකය (paranoia), මායාවන් (hallucinations).
★ නින්දේ රටාවේ වෙනස්කම්.
★ පුද්ගලික සනීපාරක්ෂාව පවත්වා ගැනීමේ අපහසුතා.
● අග අවධියේ රෝග ලක්ෂණ (Late Stage):
★ කතා කිරීමේ සහ සන්නිවේදනය කිරීමේ හැකියාව සම්පූර්ණයෙන් පාහේ අහිමි වීම.
★ ගිලීමේ අපහසුතා.
★ චලනය කිරීමේ සහ ඇවිදීමේ අපහසුතා ( ඇඳේ ගත කරන කාලය වැඩි වේ).
★ ශරීරයේ කාර්යයන් පාලනය කර ගැනීමට නොහැකි වීම (අවශ්‍යතාවන් පවා ප්‍රකාශ කළ නොහැක).
★ විශාල මානසික හා ශාරීරික යැපීම (උදා: කෑම බීම, සනීපාරක්ෂාව සඳහා පූර්ණ ආධාර අවශ්‍ය වේ).
3. හේතු සහ අවදානම් සාධක (Causes and Risk Factors)
ඇල්සයිමර් රෝගයට නිශ්චිත හේතුවක් තවමත් සම්පූර්ණයෙන් හඳුනාගෙන නොමැති වුවද, පර්යේෂණවලින් කරුණු කිහිපයක් හෙළි වී ඇත:
★ වයස (Age): මෙය ඇල්සයිමර් රෝගය සඳහා ප්‍රධානතම අවදානම් සාධකයයි. වයස අවුරුදු 65 ඉක්මවන පුද්ගලයන් අතර මෙම රෝගය බහුලව දක්නට ලැබේ.
★ පවුල් ඉතිහාසය සහ ජාන (Family History and Genetics): සමීප ඥාතියෙකුට (මව, පියා, සහෝදරයෙකුට) රෝගය වැළඳී ඇත්නම් අවදානම තරමක් වැඩි විය හැකියි. "APOE ε4" (Apolipoprotein E-epsilon 4) ජානය, ඇල්සයිමර් රෝගය වර්ධනය වීමේ අවදානම වැඩි කරන බවට හඳුනාගෙන ඇත.
★ මොළයේ සිදුවන වෙනස්කම් (Brain Changes): ඇල්සයිමර් රෝගයේ ලාක්ෂණික ලක්ෂණ දෙකක් වන්නේ මොළය තුළ "ඇමිලොයිඩ් ප්ලේක්" (Amyloid Plaques) සහ "නියුරෝෆයිබ්‍රිලරි ටැංගල්ස්" (Neurofibrillary Tangles / Tau Tangles) නම් අසාමාන්‍ය ව්‍යුහයන් ඇතිවීමයි.
★ ඇමිලොයිඩ් ප්ලේක්: බීටා-ඇමිලොයිඩ් (beta-amyloid) නම් ප්‍රෝටීන් කැබලි මොළයේ ස්නායු සෛල අතර එකතු වී ඇතිවන තද අවක්ෂේපයන් (clumps). මේවා ස්නායු සෛල අතර සන්නිවේදනයට බාධා කරයි.
★ නියුරෝෆයිබ්‍රිලරි ටැංගල්ස්: "ටාවු" (Tau) නම් ප්‍රෝටීන් සාමාන්‍යයෙන් ස්නායු සෛල තුළ සුවිශේෂී ආකාරයකට සැකසී පවතින නමුත්, ඇල්සයිමර් රෝගයේදී එය අක්‍රමවත්ව කැටිගැසී (tangles) ස්නායු සෛල තුළ ඇතිවන අතර, ඒවායේ අභ්‍යන්තර ප්‍රවාහන පද්ධති වලට හානි කර ස්නායු සෛල මරණයට පත් කරයි.
★ හෘද රෝග සහ ජීවන රටා සාධක (Cardiovascular Health & Lifestyle Factors): හෘද රෝග, අධි රුධිර පීඩනය, දියවැඩියාව, අධික කොලෙස්ටරෝල්, අධික තරබාරුභාවය සහ දුම්පානය මොළයට රුධිර සැපයුමට බලපාන බැවින් ඇල්සයිමර් රෝග අවදානම වැඩි කළ හැක.
★ හිසේ තුවාල (Head Injuries): හිසට සිදුවන බරපතල තුවාලද දිගුකාලීනව අවදානම් සාධකයක් විය හැකි බවට පර්යේෂණ පවතී.
★ අඩු අධ්‍යාපන මට්ටම් සහ සමාජ ක්‍රියාකාරකම් අඩු වීම: අධ්‍යාපනය, සමාජ ක්‍රියාකාරකම් සහ මානසිකව ක්‍රියාකාරීව සිටීම මොළයේ "cognitive reserve" (සංජානන රක්ෂිතය) වර්ධනය කරන අතර, එය රෝගය ප්‍රමාද කිරීමට උපකාරී වේ.
4. රෝග විනිශ්චය (Diagnosis)
ඇල්සයිමර් රෝගය නිවැරදිව හඳුනාගැනීම සඳහා තනි පරීක්ෂණයක් නොමැත. ඒ වෙනුවට වෛද්‍යවරුන් විසින් ක්‍රම කිහිපයක එකතුවක් භාවිත කරයි:
★ රෝගියාගේ ඉතිහාසය සහ වෛද්‍ය පරීක්ෂණය: රෝග ලක්ෂණ, පවුල් ඉතිහාසය, භාවිත කරන ඖෂධ, සහ පොදු සෞඛ්‍ය තත්ත්වය පිළිබඳ තොරතුරු ලබා ගැනීම.
★ ස්නායු මනෝවිද්‍යාත්මක තක්සේරුව (Neuropsychological Assessment): මතකය, චින්තනය, ගැටලු විසඳීම, භාෂාමය හැකියාව, සහ තීරණ ගැනීමේ හැකියාවන් ඇගයීමට ලක් කරන පරීක්ෂණ. Mini-Mental State Examination (MMSE) හෝ Montreal Cognitive Assessment (MoCA) වැනි කෙටි පරීක්ෂණ භාවිතා කළ හැක.
● මොළයේ ස්කෑන් පරීක්ෂණ (Brain Scans):
★ MRI (Magnetic Resonance Imaging): මොළයේ ව්‍යුහය, ප්‍රමාණය, සහ මොළයේ ක්ෂය වීම (atrophy) ඇගයීමට, මෙන්ම වෙනත් මොළයේ රෝග (stroke, tumor) බැහැර කිරීමට.
★ CT (Computed Tomography): MRI හා සමාන තොරතුරු ලබා දිය හැක.
★ PET (Positron Emission Tomography) Scans:
★ Amyloid PET: මොළය තුළ ඇමිලොයිඩ් ප්ලේක් ඇති බව තහවුරු කිරීමට (එය ජීවත්ව සිටින රෝගීන් තුළ ඇල්සයිමර් රෝගයේ ප්‍රමුඛ දර්ශකයක්).
★ Tau PET: මොළය තුළ ටාවු (Tau) ටැංගල්ස් ඇති බව තහවුරු කිරීමට.
★ CSF (Cerebrospinal Fluid) Test: සුෂුම්නාවෙන් ලබා ගන්නා තරලයේ (CSF) ඇමිලොයිඩ් සහ ටාවු ප්‍රෝටීන වල අසාමාන්‍ය මට්ටම් පරීක්ෂා කිරීමෙන් රෝග විනිශ්චයට සහාය විය හැක.
5. ප්‍රතිකාර සහ කළමනාකරණය (Treatment and Management)
ඇල්සයිමර් රෝගය සඳහා සුවයක් (cure) තවමත් නොමැත. කෙසේවෙතත්, රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට සහ රෝගයේ ප්‍රගතිය මන්දගාමී කිරීමට ඖෂධ සහ ප්‍රතිකාර ක්‍රම තිබේ:
● ඖෂධීය ප්‍රතිකාර (Pharmacological Treatments):
★ Cholinesterase Inhibitors: Donepezil (Aricept), Rivastigmine (Exelon), Galantamine (Razadyne). මේවා ඇසිටිල්කොලීන් (acetylcholine) නම් ස්නායු සම්ප්‍රේෂකයේ මට්ටම වැඩි කරයි, මතකය සහ තීරණ ගැනීමේ හැකියාව වැඩි දියුණු කිරීමට උපකාරී වේ. (මෘදු සිට මධ්‍යස්ථ අවධිය සඳහා).
★ Memantine (Namenda): මොළයේ ග්ලූටමේට් (glutamate) අධික ක්‍රියාකාරීත්වය අඩු කිරීමෙන් මොළයේ හානි අවම කිරීමට උපකාරී වේ. (මධ්‍යස්ථ සිට බරපතල අවධිය සඳහා).
★ Aducanumab (Aduhelm) සහ Lecanemab (Leqembi): මේවා බීටා-ඇමිලොයිඩ් ප්ලේක් ඉවත් කරන ප්‍රතිදේහ (monoclonal antibodies) මත පදනම් වූ, අලුතින් අනුමත කරන ලද ඖෂධ වේ. මේවා රෝගයේ මූලයට බලපෑම් කිරීමට අදහස් කරන නමුත්, භාවිතය, සුදුසුකම්, සහ අවදානම් (උදා: මොළයේ ඉදිමීම්/ලේ ගැලීම්) පිළිබඳව විශේෂ අවධානයක් අවශ්‍ය වේ. (මුල් අවධියේදී සුදුසු).
★ චර්යාත්මක රෝග ලක්ෂණ සඳහා ඖෂධ: මානසික අවපීඩනය, කනස්සල්ල, නින්ද නොයෑම, ආක්‍රමණශීලීත්වය වැනි චර්යාත්මක ගැටලු සඳහා වෛද්‍යවරයෙකුගේ උපදෙස් මත ඖෂධ භාවිතා කළ හැක (සමහර විට ප්‍රති-සයිකොටික් හෝ ප්‍රති-විෂාද නාශක).
● ඖෂධීය නොවන ප්‍රතිකාර සහ කළමනාකරණය (Non-Pharmacological & Management):
★ නිරන්තරයෙන් මොළයට ව්‍යායාම ලබා දීම: කියවීම, ක්‍රීඩා කිරීම (puzzles), ඉගෙනීම වැනි මානසිකව ක්‍රියාශීලී ක්‍රියාකාරකම්.
★ ශාරීරික ක්‍රියාකාරකම්: නිතිපතා ව්‍යායාම කිරීම.
★ සමාජීය ක්‍රියාකාරකම්: සමාජ ක්‍රියාකාරකම්වල නිරත වීම, මිතුරන් හා පවුල සමඟ අන්තර් ක්‍රියා කිරීම.
★ සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර රටා: පෝෂ්‍යදායී, සමබර ආහාර වේලක්, විශේෂයෙන්ම මධ්‍යධරණී ආහාර රටාව (Mediterranean diet) අනුගමනය කිරීම.
★ ක්‍රමවත් ජීවිතය: දෛනික චර්යාවක් පවත්වා ගැනීම, නිවසේ ආරක්ෂාව සහ ක්‍රමවත්භාවය සහතික කිරීම.
★ රැකබලා ගන්නන්ට සහාය: ඇල්සයිමර් රෝගීන් රැකබලා ගැනීම ඉතා අභියෝගාත්මක විය හැකි බැවින්, රැකබලා ගන්නන්ට (caregivers) උපදෙස්, සහාය, සහ විවේක අවස්ථා ලබා දීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.
★ සුවතා වැඩසටහන්: සංගීත චිකිත්සාව (music therapy), කලා චිකිත්සාව (art therapy) වැනි ක්‍රම මගින් රෝගීන්ගේ චිත්ත ස්වභාවය සහ ජීවන තත්ත්වය වැඩි දියුණු කළ හැකිය.
6. පුරෝකථනය (Prognosis)
ඇල්සයිමර් රෝගය ප්‍රගතිශීලී සහ අවසානයේ මාරාන්තික රෝගයකි. එය කාලයත් සමඟ ක්‍රමයෙන් උග්‍ර වන අතර, සාමාන්‍යයෙන් රෝග විනිශ්චය කිරීමෙන් පසු සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාව වසර 4 සිට 8 දක්වා වේ, නමුත් සමහරුන්ට වසර 20 ක් දක්වා ජීවත් විය හැක. රෝගයේ ප්‍රගතිය රඳා පවතින්නේ රෝගියාගේ සමස්ත සෞඛ්‍ය තත්ත්වය, වයස, සහ රෝගයේ තීව්‍රතාවය මතය. අග අවධියේදී රෝගීන්, ආසාදන (විශේෂයෙන් නියුමෝනියාව - pneumonia) සහ ගිලීමේ අපහසුතා හේතුවෙන් ඇතිවන සංකූලතාවන්ට ගොදුරු වීමේ වැඩි අවදානමක් පවතී.
7. අවසාන අදහස් (Concluding Thoughts)
ඇල්සයිමර් රෝගය යනු පුද්ගලයෙකුගේ මතකයට, චින්තනයට, සහ පෞරුෂයට බලපාන දරුණු රෝගී තත්ත්වයකි. රෝග විනිශ්චය කල් ඇතිව සිදු කිරීම වැදගත් වන අතර, ඊට අනුව නිවැරදි කළමනාකරණ ක්‍රම අනුගමනය කිරීමෙන් රෝගීන්ගේ ජීවන තත්ත්වය සහ රැකබලා ගන්නන්ගේ බර අවම කළ හැකිය. නිරන්තර පර්යේෂණ හරහා රෝගය වැළැක්වීම, සුව කිරීම, සහ කළමනාකරණය සඳහා නව හා වඩා ඵලදායී ක්‍රම සොයා ගැනීමට අඛණ්ඩව උත්සාහ කෙරේ. ඔබට හෝ ඔබේ සමීපතමයන්ට මෙවැනි රෝග ලක්ෂණ ඇත්නම්, හැකි ඉක්මනින් සුදුසුකම් ලත් වෛද්‍යවරයෙකුගෙන් උපදෙස් ලබා ගැනීම අතිශය වැදගත් වේ.
---
